Antonio Gramsci ve Aydınların Rolü Sorunu

İllüstrasyon Guido Scarabottolo

Lusin Bağla

Gramsci aydınlar sorunu üzerinde durmakla, Marksizmin o güne kadar pek ilgilenmediği bir konuyu ortaya atmış oluyordu. Bilindiği gibi Lenin, Ne Yapmalı‘da olsun, iktidarın ele geçirilmesinden sonraki dönemde yazdığı yazılarda olsun, “bilim taşıyıcıları”,“işçi sınıfının ideologları” dediği aydınlara değinmişti. Gramsci onun ancak değinme fırsatı bulduğu bu alanda cesaretle ilerledi.

Marksist öğretiyi politik görüş açısından yeniden ele alan Gramsci’nin -devrimci stratejisinin içine yerleştirdiği- aydınlar sorununu derinlemesine inceleyen tek Marksist düşünür olduğu söylenebilir. Gramsci’nin bütün anlatmak istedikleri üstyapıyla, devrimden önceki ideolojik değişimle ilgilidir. Aydınları hiçbir önyargıya saplanmadan, bir sınıf analizi temeli üzerinde inceleyen Gramsci, bu konudaki “klâsik” Marksist yaklaşımı yıkmış, aydınları salt az veya çok önemli ittifaklar açısından değil, daha çok egemenliğin [1] fethi için kurulacak yeni “tarihi blok”un [2] organik bileşkenlerinden biri olarak düşünmüştür. Aydınların “tarihî bloktaki ve egemenlikteki rolleri nedir?”: İşte Gramsci’nin kalkış noktası.

Canlı ve yaratıcı bir Marksizm adına sosyalist yaklaşımlara yeni ufuklar açmak isteyen “Gramsci devrimi”nin ana çizgilerini, aydınların proletaryanın “organik” aydınları olarak onunla kaynaşmaları; bütün faaliyetlerde muhakemeyi gerektiren bir yan olduğundan, “kafasıyla çalışan” kavramının herkese uygulanması; “entellektüel ve moral reform”u gerçekleştiren bütün güçlerin “kollektif aydın”da, yani partide toplanmaları oluşturur.

AYDINLARIN TANINMASI

Aydınlar konusunu incelerken Gramsci’nin ilk işi, o güne kadar sol çevrelerde bile sınıf ilişkilerinin “dışında”, bağımsız, [3] yani “saf düşünce”, bilgi ve bilim yayıcı kişiler olarak kabul edilen “aydınlar mitosu”nu yıkmak olmuştur.[4] Bütünüyle bağımsız aydın gruplarının varlığını savunmanın saçmalığını anlatan Gramsci, aydınların hâkim sınıfa (iktidardaki veya “yükselmekteki” sınıf) göre asla bağımsız olmadıklarını söyler. Bu yargı “geleneksel büyük aydınlar” [5] için daha da geçerlidir. [6]

Aydınları burjuva toplumunun altyapısını üstyapısına bağlayan ve “tarihî blok”a “egemenliğini” garanti eden öğeler olarak gören Gramsci’nin ana tezi, onların kendi başına, ayrı bir sınıf meydana getirmedikleri, fakat “egemenliğin memurları” olarak hâkim zümreye organik bağlarla bağlı olduklarıdır. Bu bağ, aydınlar temsil ettikleri sınıftan geldikleri zaman daha da sıkıdır. [7]

“Aydınlar bağımsız bir sınıf değildirler. Tersine, her toplumsal zümre kendi özel aydınlar tabakasına sahiptir veya bu tabakayı yaratmaya çalışır…” [8] “…Aydın görevlerinin yapılmasında uzmanlaşmış gruplar tarihî olarak bu şekilde ortaya çıkarlar. Bunlar bütün toplumsal zümrelerden ve özellikle en önemlilerinden gelirler. Hâkim toplumsal zümreden çıktıklarında daha geniş ve daha karmaşık bir hazırlığa tabidirler.” [9]

“…Tarihî olarak ilerlemeye elverişli sınıfın aydınları bazı koşullarda öylesine bir çekicilik gücüne sahiptirler ki, sonunda bütün öteki toplumsal zümrelerin aydınlarını kendilerine bağlar ve böylece tüm aydınlar arasında, psikolojik tutumlardan (kibir, kendini beğenme v.b.) ve bir kast zihniyetinden (adlî – teknik, korporatif ilişkiler vb.) temellenen bir dayanışma yaratırlar.” [10]

Gramsci aydınların bağımsız olmadıklarını, onların ekonomik, korporatif ve kast ayrıcalıklarıyla başka aydınlara ve temsil ettikleri sınıfa bağlı olduklarını söylemekle yetinmeyip, iktidarı ele geçirmek isteyen her zümrenin, hâkimiyetini güçlendirmek için aydınlara ihtiyacı olduğunu belirtir.

Gramsci aydınları iki açıdan ele almaktadır:

a) Toplumsal yapıyla bütünleşmeleri açısından

b) Tuttukları yer ve siyaset ve tarihte oynadıkları rolle tarih sürecinde yer almaları açısından; ki bu anlamda, yükselmekte olan bir sınıfa organik olarak bağlı olabilirler.

Her üretim tarzına bir ana sınıf, dolayısıyla bir aydın tipi tekabül eder. Çünkü aydınlar her zaman bir sınıfa bağlıdırlar: “Her toplumsal zümre, ekonomik üretim alanındaki başlıca işlevinin temeli üzerinde kuruluşunu gerçekleştirirken, aynı zamanda organik olarak bir veya birçok aydın grupları doğurur. Bunlar kendisine hem ekonomik, hem de toplumsal ve siyasal kesimde homojenik ve ‘kendi işlevlerinin bilincinde olmayı’ sağlarlar: Kapitalist müteşebbis sanayi teknisyenini, ekonomi politik teorisyenini, yeni bir kültür ve yeni bir hukuk örgütçüsünü v.b. yaratır…” [11]

Aydınlar egemenliğin temsilcileri, “egemen grubun komileri”, “üstyapı memurları”dırlar. Yönetici grupla kitleler arasında hâkim ideolojiden temel alan bir konsensus [12] yaratanlar, [13] altyapıyla üstyapıyı biribirine kenetleyenler onlardır. Gramsci. buna bir örnek olarak, İtalya’da gerici tarımsal blokun ekonomik yapısını üstyapısına bağlayanların aydınlar olduğunu belirtmiştir: “Köylü büyük toprak sahibine aydınlar aracılığıyla bağlıdır… Bu örgütlenme tipi büyük bir tarımsal blok yaratır… Ve tek kaygısı kurulu düzenin korunmasıdır. Onda ne bir aydın olma belirtisi, ne herhangi bir program ne de ilerlemeye veya daha iyi yapmaya doğru bir eğilim aramamalıdır.”

Buradaki büyük aydınların bu gerici işlevi öylesine önemlidir ki üstlendiği egemenlik ve hâkimiyet işlevi tarihçe mahkûm olduğu halde, İtalya’da tarımsal blok, bu işlevi sağlayan bir aydınlar grubu yaratıp ondan yardım görmekle, çelişkilerin patlamasını önleyebilmektedir. Tarımsal blokun aydınları, devlet personelinin ve kasaba ve köylerde köylüyle genel anlamda “idare” arasında aracılık işlevini yüklenenlerin çoğunluğunu oluşturmaktadırlar. “Köylü kitlesinin her organik gelişimi (…) aydınların hareketine bağlıdır”.[14]

İktidardaki grup hem yığınların desteğini kazanmak, hem de onları ideolojik ve ahlâki düzeyde kendi dünya görüşüne uygun olarak biçimlendirmek için aydınlardan yararlanır. “Sivil toplum” [15] -sendikalar, partiler ve bütün kültürel uzmanlaşma faaliyeti sektörlerinden geçerek Okul’a, Din’e kadar giden bu sık kurumlar ağı- aydınlar olmadan işleyemezdi.

“Politik toplum” [16] da “sivil toplum” gibi yönetici kadrolarını aydınlar kitlesinden seçer.

Demek ki Gramsci’ye göre aydınlar, egemenliğin aracı olma rollerini iki büyük üstyapısal düzeyde, yani “sivil toplum” ve “politik toplum”da (devlette) oynarlar. Bu roller sırasıyla, yönetici grubun bütün toplum üzerinde gerçekleştirdiği egemenlik işlevine ve Devlet ve Adlî güç aracılığıyla beliren “hükmetme” veya “doğrudan hakimiyet”e tekabül  ederler.

Böylece Gramsci aydınların hem “politik toplum”daki, hem de “sivil toplum”daki rol dağılımını incelemiştir: “Toplumsal egemenlik ve politik hükümet alanında ikincil işlevleri yüklendiklerinden, aydınlar hâkim zümrenin komileridirler ve bunu iki alanda gerçekleştirirler: a) Temel hâkim zümrenin toplumsal hayata verdiği yöne en geniş halk tabakaları tarafından getirilen “kendiliğinden konsensus” alanında, b) Etken veya edilgen olarak katılmalarını dile getirmeyi yadsıyan gruplara yasal olarak disiplini empoze eden ve ‘kendiliğinden konsensus’un kaybolduğu zaman hükmetme ve yönetim alanında ortaya çıkacak buhran anlarını hesap ederek, toplumun bütünü için kurulmuş olan Devlet aygıtı alanında.” [17]

Birinci kategoride gerçek anlamda aydınları, yani profesörleri, gazetecileri. öğretmenleri, sendika ve parti yöneticileri ve memurlarını ve görevleri hâkim sınıfın egemenliğini sağlamak veya “entelektüel ve moral reform”u tanımlayıp örgütlemek, tek kelimeyle, kültürü pratik işlevine uydurmak olan görevlileri buluruz. İkinci kategoriye  ise siyasî, idarî, hukukî, adlî ve askerî aygıtların  kadrolarını, yani belli baskıcı işlevleri yüklenmiş olan aydınları sokmak gerekir ki, modern dünyada bu kategori çok önemli boyutlara ulaşmıştır. Gramsci, ülkelere göre değişik derecelerde bile olsa, halk yığınları ile aydınlar arasında geniş bir uçurum olduğunu kabul eder. Fakat bu “geniş uçurum”un bulunduğu yerlerde bile, ekonomik işlevi ve giderek politik ve toplumsal işlevi örgütlemek aydınlara düşer, Öyle ki, daha önce belirtildiği gibi, hiçbir toplumsal zümre onlardan vazgeçemez. Gramsci bunu söylemekle aydınların rollerinin (ait oldukları sınıfı homojenleştirme ve ona sınıf birlik ve bilinci sağlama) evrensel karakterinin altını çizmiş oluyor. Evet, “homojenlik” ve “bilinçlenme”… Çünkü bunlar bir sınıfın üretim sistemindeki yerinden “kendiliğinden olarak” değil de, üstyapıda siyasal birliğe ait bir görüş meydana getirmek için eyleminden doğarlar. “Yönetici zümrenin olaylarda beliren yeni güçleri artık özümleyemeyeceği ve yönetemeyeceği ortaya çıktığı zaman” [18] aydınlar, sindirmesi ne kadar zor olursa olsun, her ideolojiyi çiğner ve homojen bir hale getirirler. Gramsci aydınları her besini özümlenebilir yapma işlevine sahip olan “mide suyu”na benzetir.

GELENEKSEL AYDINLAR – ORGANİK AYDINLAR

Aydınlar eski ve yeni tip olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Gramsci bunlardan birincisine “geleneksel”, ikincisine “organik” aydınlar der. “Her ülkede aydınlar tabakası kapitalizmin gelişmesiyle köklü değişikliklere uğramıştır… Eski tip aydınlar ‘başlıca köylü ve zanaatkar tabanlı bir toplumun’ örgütleyici öğeleridir.” Tarımın önemli rolünü yitirmediği yerlerde hâlâ bu tip aydınlar hâkimdir. Bunlara “geleneksel” denişinin nedeni bu tip aydınların hem bir önceki üretim tarzına bağlı ve hem de kaybolmakta olan bir sınıfın “organik” aydınları oluşları, şu anda yükselmekte olan sınıfa organik olarak bağlanmayışlarıdır.

“Kırsal tipli aydınların çoğu da gelenekseldirler, yani kapitalizmin henüz değişikliğe uğratmadığı kentlerdeki köylü ve küçük burjuva kitlelerine bağlıdırlar. Bu tip aydınlar merkezî yönetimle köylü yığınları arasında aracılık yaparlar (avukat, noter v.b.) ve bu işlevleri nedeniyle de büyük bir siyasal – toplumsal rolleri vardır, çünkü meslekî karakterdeki bir aracılığı siyasal karakterli bir aracılıktan ayırmak güçtür.” [19]

“Üretim alanında başlıca rolü oynadığı halde, köylü kitlesi ne kendi organik aydınlarını yaratabiliyor, ne de geleneksel aydınların herhangi bir bölümünü özümleyebiliyor. Oysa öteki toplumsal zümreler kendi aydınlarının çoğunu köylü kitlesinin içinden alıyorlar; böylece geleneksel aydınların büyük bir kısmı köylü kökenli oluyorlar.” [20]

“Egemenliğe yönelen her grup, geleneksel aydınları fethedip özümlemelidir. Bu grup aynı zamanda kendi özel organik aydınlarını yarattığı ölçüde bu özümleme ve fetih daha çabuk ve etkin olacaktır.” [21]

Yeni tarihî blokun, özellikle temel sınıfın organik aydınları, Gramsci’nin geleneksel diye nitelendirdiği eski tarihî blokun aydınlarına karşı çıkarlar ve yeni “temel sınıf”ın gelmesinden önce varolan çeşitli aydın tabakaları toplarlar. Yeni “temel sınıf”, egemenliğini sağlamak için bunları ya yutmalı ya da yoketmelidir.

Eski “politik toplum”u yöneten aydınlar yasal yoldan veya zorla görevlerinden alınacaklardır. Ötekilerin durumu daha karmaşıktır. Bunlardan örgütlenmemiş olan geleneksel aydınların yeni tip aydınlar içinde erimeleri daha kolay olacaktır. Bu aydınlar daha önce sözü geçen kırsal aydınlardır. Fakat bu örgütsüz aydınlardan başka, bir de kastlar halinde örgütlenmiş homojen toplumsal tabakalardan oluşan geleneksel aydınlar vardır (kî, bunlar eski tarihî blokun sivil toplumunu yönetenlerdir); işte, bunların eritilmesi daha güçtür.

“Önceki ekonomik yapıların gelişmesinin ifadesi olarak tarihe girişlerini yapan bütün önemli toplumsal zümreler karşılarında, hiç olmazsa şimdiye kadar, kendilerinden önce varolan ve toplumsal ve politik biçimlerde ortaya çıkan değişikliklerin kapsamı ve karmaşıklığı ne olursa olsun, kendilerini kesintisiz bir tarihî sürekliliğin ifadesi olarak gören aydın kategorileri bulmuşlardır.” [22] En önemli iş bunların fethidir…

Sanayi ile ortaya çıkan yeni tip aydınlar: Teknik kadro, uygulamalı bilim uz-manları v.b., ekonomik güçlerin kapitalizm yönünde gelişerek ulusal faaliyetin büyük bölümünü kapsadığı toplumlarda önem kazanmışlardır.

“Kent tipli aydınlar endüstriyle gelişmişlerdir ve kaderleri ona bağlıdır. Rolleri ordu alt kademe subaylarınınkine benzer: Teçhizat plânlarının yapılışında hiçbir teşebbüs özgürlükleri yoktur, endüstri erkânının yaptığı üretim planlarının hemen gerçekleştirilmesine dikkat ederek, müteşebbisle insanî malzeme arasında  aracılık yaparlar…” [23]

Toparlamak gerekirse, aydınlar yönetim işlevlerini faal olarak hangi sınıfın hesabına yapıyorlarsa o sınıfa göre organiktirler; aynı zamanda bir önceki üretim tarzına veya kaybolmakta olan bir sınıfa bağlı oldukları için gelenekseldirler. Kendi öz egemenliğini kurmaya çalışan her toplumsal zümrenin tarihî görevlerinden biri geleneksel aydınların fethidir ve bu, önceki üstyapı buhran içinde olduğu zamanlarda mümkün görünür.

“Eski tarihî blokun buhranı sırasında burjuvazi ve proletarya, belli bir toplumsal zümrenin tarihî olarak ilerlemeye elverişli göründüğü, yani hem başlıca ihtiyaçlara cevap vererek, hem de, sürekli olarak yeni ekonomik üretici faaliyet döngülerinin ele geçirilmesiyle kendi kadrolarını devamlı genişleterek tüm toplumu sürüklediği  anlarda, toplanmaları mümkün hale gelen ve kendiliğinden oluşan geleneksel aydınların ittifakını sağlamak için çekişirler.” [24]

İlerlemeye elverişli bir sınıfa göre aydınlara geleneksel denişinin nedenlerinden biri olarak, kaybolmuş bir sınıfın organik aydınları oluşlarını göstermiştik. Fakat aynı geleneksel aydınlar proletaryayla yeni bir organik ilişki kurarak, “yeni bir aydın” olabilirler. İşte Gramsci’nin amacı, organik bağların sadece gerici sınıfla değil proletarya ile de oluşturulabileceğini göstermektir. Yeni yönetici sınıf geleneksel aydınları buhran döneminde ele geçirerek, onları organik aydınlara bağımlı kılar veya onların safına sokar. [25]

Demek ki altyapıyı üstyapıya tutturan çimento olmak gibi önemli bir rolleri olan aydınların bu rolü değiştirilebilir. Bu, aydınların yükselmekte olan devrimci sınıfla, yani örneğimizde proletarya ile yeni organik ilişki kurabilecekleri ve artık geleneksel olmayan bir dış görüntü aldıkları zaman gerçekleşir, böylece aydınlar kendilerini “organik olarak devrimci bir tarihî görev yapma zorunluluğunda bulurlar.”

Gramsci’ye göre değişik biçimlerde “proletaryanın organik aydınları” olunabilir: Bir burjuva aydını proletaryanın program ve öğretisine katıldığı ve proletaryanın içinde eridiğinde, özüne katılıp onun bütünleyici bir parçası olduğunda meydana çıkan “ideolojik fetih” ve özümleme yoluyla; [26] veya aydının doğrudan doğruya organik olarak bağlı olduğu kitleden gelmesi halinde. Kitlelerin dünya görüşünden kalkarak, ona net ve aydınlık bir bilinç (görevinin ve kendisinin bilinci) vermek için, onu bütün engellerinden kurtararak ve belli bir homojenlik ve tutarlılık vererek, proletaryanın organik aydını haline gelinebilir.

Görüldüğü gibi, organik aydınlar sadece hâkim sınıfa özgü değildirler. Çünkü “gerici blok”un dağılmasından önce veya dağılması sırasında aydınlar bu blokun elinden çekilip alınabilirler ve böylece sivil ve politik kesimde yönetim işlevinin yeni devrimci sınıf tarafından ele alındığı sırada, yeni devrimci potansiyelleri adına proletaryaya, yani yeni devrimci sınıfa bağlı organik aydınlar haline gelebilirler.

Aydınlarla proletarya arasındaki organik bağın analizinde hiç kimse Gramsci kadar ileriye gitmemiştir. Lenin’in “işçi sınıfının ideologları” olan aydınlarından Gramsci’nin “proletaryanın organik aydınları”na geçmek için oldukça önemli aşamalar gereklidir. [27]

Organik ilişki, yükselmekte olan devrimci sınıfın taşıdığı “yeni dünya” kavrayışını korumak için kabul edilen, politik olarak istenen, teorisi yapılan ilişkidir. Organik bağ, halkla -geniş anlamda kendi alanlarının hepsinde yöneticiler olarak alınan- aydınlar arasındaki ilişkiyi değiştirerek, yönetenlerle yönetilenler arasında sıkı bir diyalektik bağ yaratır: İşte yeni tarihî blok, aydınların aralarında bağlantı sağladığı “altyapı-üstyapı birliği” olarak o zaman ortaya çıkar. Aydınlar bir yandan ideolojiyi yapıp yayarlar, öte yandan sınıfla belli bir homojenlik ve “toplumdaki yerinin bilinci”ni sağlarlar. Bu organik işlev de aydınları yeni tarihî blokun koşulu haline getirir.

Devrim, önce üstyapıda başlayacağı için Gramsci aydınları yeni tarihî blokun gerçekleşme koşulu olarak görür. Bu arada düşünür, her şeyin toplumsal ortamla açıklanacağını söyleyenlere de karşı çıkar:

“…Her kişisel sorumluluk, soyut ve saptanması imkansız bir sorumlulukta boğularak, giderek sorumluluk duygusu yok olmaktadır. Böyle olsaydı dünya ve tarih değişmez olurlardı. Gerçekten, kişi değişmek için, kendisinden önce bütün toplumun, bilmem hangi doğa-üstü bir olayla mekanik olarak değişmesine gerek duysaydı, hiçbir zaman hiçbir değişiklik gerçekleşemezdi.”

Demek ki aydınlar “entelektüel ve moral reform”u veya başka bir deyişle “kültürel devrim”i yapmak için ekonomik koşulların olgunlaşmasını beklememeli-dirler. Tersine, altyapıdaki değişimi çabuklaştıran ve bazı bakımlardan koşullarını hazırlayan, “yeni dünya görüşü”nün olgunlaşmasıdır. Gramsci bu fikirlerine örnek olarak Fransız burjuva devriminden önceki yoğun ideolojik hazırlanma dönemini gösterir. Diderot’nun “Encyclopedie”si, Voltaire’ler, Rousseau’lar fikirleriyle devrimi hazırlamış ve dolaylı olarak, gerçekleşmesini sağlamışlardır. Yani o dönemin “ilerlemeye elverişli sınıfı” olan burjuvazi, egemenliğini önce ideolojik alanda sağlamlaştırmıştır.

Organik aydının misyonu, halkın geleneksel kültüre olan bağımlılığını yıkarak, onu kendi öz kültürüyle barıştırarak, bütün kitleyi aydın statüsüne ulaştıracak olan “entelektüel ve moral reform”u başlatıp yürütmektir. Gramsci’ye göre hareket noktası, kitlelerin “kendiliğinden” felsefesi olan ve homojen bir hale sokulması gereken “sağduyu” olmalıdır. Aydınlar onu daha sonra, sağduyunun son hedefi olan “aydınların felsefesi”ne yaklaştırmalıdırlar. “Yüksek felsefe” ile “sağduyu” arasındaki ilişkiyi ise politika sağlayacaktır.

“…Kitle felsefesi, praksis felsefesi ancak bir kavga, sonsuz bir mücadele şeklinde kavranabilir. Fakat hareket noktası olarak, ideolojik bakımdan homojen hale getirilmesi gereken, kitlelerin ‘kendiliğinden felsefesi’ niteliğindeki sağduyuyu almak gerekir.” [28]

“Praksis felsefesi sade insanları sağduyunun ilkel felsefesinde hapsetmek bir yana, tam tersine, onları varlığın üstün bir kavrayışına götürür. Aydınlarla sade insanlar arasındaki ilişkinin zorunluluğu bilimsel faaliyeti küçültmek ve kitlelerin en aşağı düzeyinde birliği korumak anlamında değildir. Fakat kesinlikle, entelektüel-moral bir blok inşa etmek ve böylece, salt bazı aydın gruplarının değil, bütün kitlenin fikri ilerlemesini kültürel olarak mümkün kılmak içindir.” [29]

“Bir praksis felsefesi başlangıçta ancak eski tür düşüncenin ve varolan somut düşüncenin aşılması olarak, polemik ve eleştirel bir tutum şeklinde ortaya çıkabilir.”

“Her kültürel hareket, gittikçe daha geniş halk tabakalarının kültürel yükselmesine çalışmalı, yani henüz şekillenmemiş olan bir kitle hareketine kişilik vermeli, doğrudan doğruya kitlelerden gelen yeni tipte aydın elitler doğurmalıdır. Bu son koşul yerine getirildiği zaman, bütün bir dönemin ideolojik panoraması temelinden değişmiş olur.” [30]

Kitlenin kendisinden gelen ve toplumsal yapı ve tarihteki yerleri nedeniyle onunla daha sıkı bir organik ilişkide olan yeni aydın elitler bu sürekli diyalektik hareketten doğarlar. Buna paralel olarak, eski aydınlar ters yol alırlar: Yani, karışıp içlerinde erimek için, kitlelere doğru giderler.

ORGANİK AYDINLARIN NİTELİKLERİ VE ROLLERİ

Proletaryanın organik aydınları eski aydınların çizgisinde olamazlar; tersine, onun karşıtı olmalı, ona göre bir kesinti noktası oluşturmalıdırlar. Yoksa tarihî durumun organik ifadesi olan yeni toplumsal zümreye bağlı sayılmazlar. Zaten yeni tarihî durum ortaya yeni bir üstyapı çıkarabilecek bir gelişim düzeyine gelmişse eski aydın tipi kendiliğinden silinecektir.

“Her yeni toplumsal organizma yeni bir yapı yaratır ki, bu yapının görevli temsilcileri veya bayraktarları (aydınlar) önceki intelligentsianın mirasçıları değil, kendileri de yeni olan, yeni durumdan doğan aydınlardır.” [31] (ve Gramsci’ye göre böyle olması zorunludur.)

Proletaryanın organik aydınları artık “özgür düşüncenin kanatlarında yüzen” bireyci aydınlar değildirler. Onlar aynı zamanda eski ahlâkla ilişkilerini kesmiş, burjuva ahlâkını -kendilerini tamamen kurtaracak derecede- bilimsel yoldan yıkmış aydınlardır.

“Yeni politik egemenlik önce ahlâki alanda ifadesini bulur.” İdeolojik alanın fethi için de ilk yapılacak şey burjuva ahlâkını ve değerlerini yıkıp yerlerine yenilerini getirmektir (buhran dönemlerinde zaten önce bunlar yok olur). Kültürel devrim de, politik kavga, sendikal, ekonomik vb. eylemler kadar, işçilerin kurtulma hareketinin belirleyici, bütünleyici bir bölümüdür.

Yalnız, burjuvazi devrilmiş olsa bile, kitleleri baştan çıkarmaya, tahtına yeniden kurulmak için kültürü, düşünceleri, eski gelenek ve görenekleri sayesinde kalplerini kazanmaya çalışır. Proletarya tam tersini yapmalıdır: İdeolojik alanda burjuvazinin her meydan okumasına derhal sert bir karşılık vermeli, proletaryaya özgü kültür, düşünceler, yeni gelenek ve göreneklerle tüm toplumun ahlâkî çehresini değiştirmelidir. Sınıf bilincinin gelişmesine varan “zihniyetler devrimi” kavgası dinî, cinsel, pedagojik, kültürel ve ahlâkî tabuları yok etmelidir.

“Yeni aydınlar (…) durmaksızın ikna eden can vericiler, örgütleyiciler olarak faal şekilde pratik hayata karışmalıdırlar. Çünkü onlar artık salt birer konuşmacı değildirler; iş olarak teknikten kalkarak bilim olarak tekniğe ve bunun dışında kalmaları durumunda, birer ‘yönetici’ olamadan sadece birer uzman olarak kalacakları tarihî bir kavrayışa varırlar: Uzman + politikacı” [32]

Altyapıyla üstyapı arasında yeni bağ olan organik aydınlar, eski düşünme ve bilme biçimlerinin yıkılmasından doğan ve militan aydınlar olarak yaptıkları eylemlerini, “tarihî eylemde tamamen yaşanmış” bir bağlanma (taahhüt) haline getirmek için, uzman olarak aydın varlıklarını “politik bir varlıkla” bütünlerler.

Gramsci teoriyle pratiğin birleştirilmesi zorunluluğunu öylesine duyuyordu ki, ideolojik kavgaya ve kitlelerin eğitilmesine başlanması gerektiğini söylemekle yetinmiyor, bu işi bizzat başlatıyordu. Konferansları, politik gazeteci faaliyetleri, yazdığı yazılar hep bu amaca yönelikti. Özellikle haftalık bir dergi olan Ordine Nuovo‘da arkadaşlarıyla yaptığı çalışmalar dikkate değer.

Togliatti [33], Ordine Nuovo‘dakî kültürel savaş dönemini anlatırken [34] kitlelerin devrimci atılımından, Gramsci’nin düşüncesinin parlaklığından sözeder ve şöyle der: “Tam anlamıyla politika çerçevesinden çıkılarak, ülkemiz tarihinin, sanatın, edebiyatın, proletarya ahlâkının, okul ve tekniğin en genel sorunları ele alınır, tartışılır ve kitleler arasında bu sorunlar popüler hale getirilirdi. Marksizm-Leninizm böylece topyekün bir dünya ve hayat kavrayışı olma niteliğine yeniden kavuşuyordu.”

Ordine Nuovo gerçekten bir öncü rolü oynadı, çünkü politik ve kültürel bir savaş veriyordu. Engin sosyalist propaganda denizinde ufak bir dalgaydı ama, “resmî sosyalizm”in koruyucuları soyutlukla, entelektüellikle, yapmacıklıkla suçladıkları bu dergiyle mücadele ediyorlardı. Bütün öncüler gibi onu da karanlık, anlaşılmaz ve zor buluyorlardı. Gramsci ise onlara şu cevabı veriyordu: “Kolay olmak için, en yüksek önem derecesindeki kavramlarla ilgili tartışmayı aklımızın en samimî ve en değerli cevherinde bozmak ve fakirleştirmek zorunda kalacaktır.” Oysa Gramsci’ye göre bilgiyi basitleştirmek yerine, kapitalizmin işçi sınıfını içinde tuttuğu bilgisizliğe karşı savaşmak gerekir. “Proleter için cahil olmamak bir görevdir.”

Aydınlar rolü sorunsalı “entelektüel ve moral reform” çerçevesinde gerçek yerini bulur. Bu reform boyunca aydınlar sınıfa homojenlik ve bilinç vererek ve kendi sınıf pozisyonlarından [35] itibaren yeni bir ideoloji oluşturarak görevlerini tam anlamıyla yerine getirirler. “Çünkü aydınların misyonu, üstün ve topyekün bir modern uygarlık biçimini gerçekleştirecek olan ulusal ortak iradenin ilerdeki  bir gelişimine alan hazırlamaktır.” [36]

Palmiro Togliatti

Yalnız, aydın kişi, halkın ilkel tutkularını anlamazsa, onunla arasında duygusal bir bağ kuramazsa, halkla arasında bir mesafe olursa, aydın değildir. Böyle bir bağ olmayınca, aydınlarla halk arasındaki ilişkiler saf bürokratik, katı ilişkiler olacaktır ve böylece aydınlar bir “kast” kuracaklardır. Oysa bu bağ kurulduğunda, aydınlarla halk arasındaki ilişki “temsil edici” bir ilişki olacak, yönetenlerle yönetilenler arasında bir kişi alışverişini mümkün kılacaktır. “Böylece de, tek toplumsal gücü oluşturan gerçek ortak varlığa ulaşacaktır: Tarihî blok.” [37]

Gramsci’nin önem verdiği noktalardan biri de, eski topluma özgü “kafasıyla çalışan/koluyla çalışan” ayrımının son bulmasıdır. Bu ayırım aşılmakla kalmamalı, aynı zamanda iki terim birbirinin tamamlayıcısı haline gelmelidir:

“Yeni bir aydın tabakasının yaratılması sorunu, hepimizde değişik derecelerde bulunan aydın faaliyetin -adalı ve sinirsel çabanın birbirlerine olan oranını yeni bir denge kurmak üzere değiştirip, fizik ve toplumsal dünyayı sürekli olarak değişime uğratacak topyekün bir pratik faaliyete katılan bu aynı adalı ve sinirsel çabayı, yeni ve tam bir dünya kavrayışının temeli yapacak- eleştirisinin inşasından ibarettir.”

Gramsci’nin ünlü formülü “bütün insanlar aydındır… ama toplumda hepsinin aydınca bir işlevi yoktur”; her insanın meslekî faaliyetinden bağımsız olarak aydınca bir faaliyeti olduğunu, bir dünya görüşü, kararlı bir davranış kalıbı edindiğini ve böylece belli bir dünya görüşünün üstün gelip savunulmasına, kısacası yeni düşünme biçimlerinin yaratılmasına katkıda bulunduğunu, bu nedenle de herkesin bir aydın olduğunu kavramaya yardım eder.

Gramsci kendisinde “kafasıyla çalışan” ve “koluyla çalışan” adamı birleştirecek olan yeni tip insana “kitle adam” (uomo massa) veya, “ortaklaşa adam” (uomo collettivo) adını vermektedir ki bu yeni tip insan ancak “entelektüel ve moral  reform” gerçekleştiğinde ortaya çıkabilir. Modern dünyada teknik eğitimin endüstriyel çalışmayla (en ilkel ve vasıfsız olanıyla bile) sıkı bir bağlantı haline girip, yeni tip aydının yetiştirilmesine temel olması gerektiğini kabul eden Gramsci eğitim sistemiyle okulun alacağı yeni biçimle ve insan yetiştirme düzeniyle çok yakından ilgilenmiştir. Aynı zamanda hem kafayı hem de kolu çalıştıran tek bir eğitim sisteminden gelen yeni bir aydın tipinin ortaya çıkmasını sağlayacak pedagojik alternatifler önermiştir.

Proletaryanın egemenliğini sürdürebilmesi için üstyapının her alanında köklü değişiklikler şarttır. Bu, sanat için de geçerlidir. Yalnız sanatçı özgür ve bağımsız olmalıdır. (Lenin de yaratma özerkliği üzerinde yargılarda bulunmuş, sanat eserlerinin özgür olmaları gerektiğini söylemişti.) “Entelektüel ve moral reform” sırasında, yıkma-yapma ikilisinin ikinci terimine ağırlığını veren Gramsci, sanat alanında da bir yeniden inşanın gerekliliğini anlatmıştır: “Proletarya kültürü burjuva kültüründen tamamen değişik olacaktır…”

“Kendisi için savaşılan kültürel dünya canlı ve gerekli bir olgu ise, onun yayılma gücüne karşı koyulamayacak ve o kendi sanatçılarını bulacaktır…” Fakat, “düşünürün kişiliği deney kabında değil, değiştirmeye çalıştığı ve kendisinden tepki gördüğü, böylece sürekli bir özeleştiri yaratan kültürel ortamla olan etkin ilişkisinde gerçekleşir.”

Ama Gramsci’nin aydınlar için istediği özgürlük, bilgi, anlatma imkânı ve kültüre katkıda bulunmak açılarından eşit haklara sahip olma anlamında aldığı ve bu yönüyle kitleler için de istediği “özgürlüğün” aynısıdır. Aydının özgürlüğü ancak kitlelerin özgürlüğünün içinde varolabilir.

“İdeolojik panorama”nın değişiminin ön-koşulu, “entellektüel reformun” başlatılmasıdır. Bu reformun başında ise devrimci parti yer alır. Gramsci’ye göre aydın, [38] önce proletaryanın organik aydını olur ve sonunda “ortaklaşa aydın” da: yani “Modern Prens” adını verdiği Partide erir. Modern Prens “entellektüel ve moral bir reform”un örgütleyicisi ve yayıcısı olmalıdır. Başka bir deyişle, üstün ve topyekûn bir modern uygarlık biçimine varacak olan  -ve hem örgütleyicisi, hem de canlı ve faal ifadesi olduğu- ortak iradenin gelecekteki bir gelişiminin koşullarını hazırlamalıdır.

Böyle bir reform yeni bir üstyapının oluşmasıyla bitmez. Altyapıda da bir devrim yapılmasını gerektirir. Gramsci bu iki anın partinin eyleminde kenetleneceğini, hattâ giderek, gerçek bir ekonomik reform olmadan hiç bir fikri reform olamayacağını söyler. Parti kendisine düşen bu önemli tarihî görevi yerine getirebilmek için, burjuva ahlâkının engellerini aşmış tomurcuk halindeki bütün olumlayıcı öğeleri, bütün özgürlük ve ilerleme isteklerini devrimci eylemde birleştirme ve toplama yeteneğine sahip olmalıdır.

Parti karşımıza “egemenliğin” bir ön-koşulu olarak çıkıyor. Çünkü egemenliğin işleyişi için bir “öncü parti-kitleler” ilişkisine ve kitle karakterli bir “ideolojik yetiştirme” hareketine gerek vardır. Aydınların özgül rolü konsensus’u yaratmak ve altyapıyla üstyapıyı birbirine kenetlemekse, ortaklaşa aydının, yani Partinin rolü, sağlamlığı ve tutarlılığı sayesinde tarihî blokun bağlayıcı dokusu olmaktır.

Gramsci’ye göre, Devletin “politik toplum”da oynadığı rolü, “sivil toplum”da politik parti oynar. Yani hâkim zümrenin organik aydınlarıyla geleneksel aydınlar arasındaki kaynaşmayı sağlar. Partinin bu rolü, üyelerini birer aydın, nitelikli politikacı, yönetici, “sivil ve politik toplum”un gelişimine bağlı faaliyet ve işlevler bütününün örgütleyicisi yapmaktır. Parti bir genel çıkar, genel bir siyasal bağıtlanma oluşturduğu, herkesi bir yönetici (yani politikacı + uzman) yapmaya yöneldiği ve organik aydınlar yetiştirdiği ölçüde, bütün üyelerini birer aydın yapar. “Önemli olan, bu üyelerin işlevinin yönetici, örgütleyici, yani eğitici, kısacası aydın nitelikte olmasıdır.”

Sonuç olarak, teoriyle pratik arasındaki çelişkiyi yok edecek olan yeni “dünya kavrayışı”nı yayma işi iki yönde gelişecektir: a) Öncüden (Parti) ifadesi olduğu sınıflara doğru, b) Egemen sınıftan, kendisine bağlı olan öteki sınıflara doğru (yani, sınıf olarak proletaryadan müttefik sınıflara doğru). Ve her iki halde de aydınlar belirleyici bir rol oynarlar.

DİPNOT

1)  Bak. açıklama 1

2)  Bak. açıklama 1

3) Gramsci, aydınların faaliyetini “öbür toplumsal gruplarınkinden” ayıran farklarla ilgili en yaygın hatanın, bu farkın ölçütünü -fikrî faaliyeti  toplumsal ilişkilerin içine oturmaya çalışmadan- fikrî faaliyetin “kendinden olan” değerinde aramak olduğunun farkındaydı.

4) Gramsci, aydınların bağımsızlığına dayanan “toplumsal ütopya”yı savunan klasik idealist ve bireyci felsefenin fikrini yadsımakla, aynı zamanda, aydının kendini tanımlama ve eyleme geçme biçimini eleştirme imkânını da bulmuş oluyordu.

5)  Bak, s. 5

6)  Yalnız geleneksel aydınlar kendilerini özerk bir kategori olarak kabul ederler. Bu tutum iki noktayla açıklanabilir: a) bu aydın grupları genellikle, organik olarak bağlı oldukları toplumsal temelden kopmuşlardır (hâkim sınıf hesabına çalışan aydınların çoğu yardımcı ve müttefik sınıflardan gelmedirler); b) bir kast kurmuşlar, sıkı bir şekilde örgütlenmişlerdir. Ayrıca kültürel ve politik yönetimin gerektiği gibi yapılabilmesi de belli bir özerkliği birlikte getirir. Böylece, aydınların yapısal özerkliğine işlevlerinin gerektirdiği özerklik de eklenir. Bu özerklik ideolojik olarak doğrulanabilir. Gramsci idealist felsefeyi böyle analiz etmektedir.

7)  Bu doğrudan bağ ikincil sınıflar için, hiç olmazsa başlangıçta, ortaya çıkmaz. Çünkü bu sınıflar aydınlarını ve özellikle “büyük aydınları”nı ithal etmek zorundadırlar. Bu da, onların zayıflığını açıklar: bu sınıfların aydınlarında “sınıf bilinci” daha az gelişmiş olur ve hâkim sınıfların yöneticileri onları elde etmeye çalışırlar. Şurası kesindir ki, eğer temsil edenle temsil edilenin birliği daha büyük bir sınıf bilinci anla-mına geliyorsa, aydın, geldiği sınıfın üyesi olmaktan çok temsilci olarak kabul edilecektir: fabrikatör-politikacı fabrikatör olarak değil, burjuvazinin organik aydını olarak görülecektir, çünkü işlevi kökeninden önemlidir… Demek ki üstyapıdaki işlevinin analizi, aydının faaliyetinin organik karakterde olup olmadığını saptayacaktır. Çünkü aydınla temsil ettiği toplumsal sınıf arasındaki organik bağ, özünde, aydının bu sınıfı homojen ve egemen hale getirmek için, üstyapıda yüklendiği faaliyetle ortaya çıkar.

8)  İl Risorgimento, Torino 1950, s. 71.

9)  Gli İntellettuali e l’organîzzazione della cultura, Torino 1948, s. 10.

10) İl Risorgimento…  s. 71.

11) Gli intellettuali… s. 3.

12) Aynı fikri, aynı görüşü kabullenme, paylaşma.

13) Büyük aydınlar konsensus’u gerçekleştirerek blokla egemenliği birbirine kenetlerler.

14) Gli intellettuali… s. 11.

15-16) Bak. açıklama 2.

17) Gli intellettuali…  s. 9.

18) Lettere dal earcere, Torino 1972, s. 673.

19) Gli intellettuali.s.11.

20) Gli intellettuali..s.11.

21) Gli intellettuali. s.7.

22) Gli intellettuali. s.4.

23) Gli intellettuali.. s.11.

24) İl Risorgimento, Torino, s.  71.

25) Ki bu, yönetici sınıfın gerçekten ilerlemeye elverişli karakteri ve “Geleneksel aydın” örgütlerinin zayıflığı ölçüsünde daha çabuk gerçekleşir.

26) Tarihî olarak mahkûm  sınıftan çekilip alınan geleneksel aydınlarla yapılan sıkı işbirliğiyle yeni bir dünya görüşü inşa etmek: işte aydını işçi sınıfına bağlayan, onun organik öğesi yapan bağ.

27) A. Maccİocchi.

28) İl materialismo storico e la filosofia di Benedetto Croce. Torino 1249, s. 125.

29) İl materialismo… s. 10.

30) İl materialismo… s. 17.

31) İl materialismo… s. 148.

32) Gli İntellettuali… s. 7.

33) İ. K. P.’nin kurucularından,

34) İl Capo della classe operaia İtaliana, s. 24.

35) Sınıfsal pozisyonu (durum alış) bir sınıfın yapısal belirlenmesinden (determination structurelle) ayırmak gerekir. Bunlardan ikincisi üretim ilişkilerinde ve toplumsal işbölümünde işgal edilen nesnel yeri belirlerken, birincisi varolan toplumsal ilişkileri değiştirmeye (veya muhafaza etmeye) yönelik toplumsal ve politik kavgalarda oynanan rol ile belirlenir.

36) Note sul Machiavelli, Torino 1949, s.  8.

37) İl materialismo…  s. 115.

38) Ki pratikte herkes aydın olacaktır. Çünkü partiye girmeleri onları, kendisinden geldikleri grubun kısıtlı toplumsal ve ekonomik faaliyetlerini aşmaya zorlayarak, daha geniş ölçekte, ulusal ve uluslararası planda angaje olmalarını sağlar.

AÇIKLAMALAR:

1) TARIHÎ BLOK: GRAMSCI’NIN DÜŞÜNCESİ BU ANA KAVRAM ÇEVRESİNDE KENETLENMEKTEDİR. TARİHİ BLOK BELLİ BİR TOPYEKÛN TARİHÎ DURUMDUR. DAHA DOĞRUSU ONUN İÇ YAPISIDIR. FAKAT BÖYLE BİR TARİHÎ DURUM EVRİM İÇİNDEDİR.

TARİHÎ BLOKUN YAPISI: TARİHÎ BLOKTA BIR YANDAN DOĞRUDAN DOĞRUYA ÜRETİM GÜÇLERİNE VE ÜRETİM İLIŞKİLERİNE BAĞLI SOSYO-EKONOMİK BİR YAPI -SINIFLAR-; ÖTE YANDAN İDEOLOJİK VE POLİTİK BİR ÜSTYAPI GÖRÜLÜR. TARİHÎ BLOKUN OLUŞMASI İÇİN, BU BLOKUN ALTYAPISIYLA ÜSTYAPISININ “ORGANIK” OLARAK BİRBİRLERİNE BAĞLANMALARI GEREKİR. ALTYAPIYLA ÜSTYAPI ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN İNCELENMESİ TARİHÎ BLOK KAVRAMININ ANA YÜZÜDÜR.

ALTYAPIYLA ÜSTYAPI ARASINDAKİ ORGANİK BAĞLANTIYI, İŞLEVLERİ EKONOMİK DEĞİL DE ÜSTYAPI DÜZEYİNDE OLAN VE TARİHÎ BLOKUN ÜSTYAPISINI YÖNETMEKLE YÜKÜMLÜ TOPLUMSAL TABAKA, YANİ AYDINLAR SAĞLARLAR. İŞTE BU NEDENLE GRAMSCI AYDINLARIN İNCELENMESİNE BÜYÜK ÖNEM VERIR. AYDINLARIN ORGANİK KARAKTERLERİ ONLARI TEMSIL ETTİKLERİ SINIFLARA VE DAHA ÇOK EKONOMİK DÜZEYDEKİ TEMEL SINIFA BAĞLAYAN, SIKI DAYANIŞMADA ORTAYA ÇIKAR. TARİHÎ BLOK TEMEL SINIFIN EGEMENLİK SISTEMİ ÇEVRESİNDE KURULUR.

GRAMSCI TARİHÎ BLOKUN DEĞİŞİK ÖĞELERİNİ BAĞLAYAN ORGANİK BAĞIN NE ANLAMA GELDİĞINİ BÖYLECE SAPTADIKTAN SONRA, HER ANÎ POLİTİK DURUMUN YAPISAL ANALİZİ İÇİN ÜSTYAPININ VE AYDINLARIN İŞLEVİNİN İNCELENMESİYLE YETİNEBİLMEKTEDİR. CİDDÎ BİR EKONOMİK ANALİZ İSE ANCAK DENEYİN VERİLERİNDEN KALKARAK MÜMKÜNDÜR (İŞTE BU NEDENLE BAZILARI GRAMSCI’Yİ “ÜSTYAPI TEORISYENI” OLARAK NİTELENDİRMİŞLERDİR. ASLINDA GRAMSCI ALTYAPIYLA ÜSTYAPI ARASINDA BİR ÖNCELİK-SONRALIK GÖZETMEMİŞTİR. SADECE PRATİK BAKIMDAN ÖNCE ÜSTYAPIYLA İLGİLENMİŞTİR).

TARIHÎ BLOKUN ÜSTYAPISI BAŞLICA POLİTİK TOPLUM VE SIVIL TOPLUMDAN MEYDANA GELMİŞTİR. SİVİL VE POLİTİK TOPLUM DA ETKİLEŞİM İÇİNDEDİRLER. TOPLUMSAL BİR SİSTEMİN BÜTÜNLEŞMESİ İÇİN, TEMEL BİR SINIFIN İDARESİNDE VE YÖNETİMİNİ AYDINLARA EMANET ETTİĞİ BİR EGEMENLİK SİSTEMİ KURMASI GEREKIR. ZATEN TARİHÎ BLOK ANCAK O ZAMAN GERÇEKLEŞİR. DEMEK Kİ, BU KAVRAMIN NİCELENMESİ EGEMENLİK VE AYDINLAR KAVRAMLARINDAN AYRILAMAZ.

TARİHÎ BLOK BİR ANALİZİN, İDEOLOJİNİN ANALİZİNİN HAREKET NOKTASI OLDUĞU İÇİN YUKARIDAKİ STATİK İNCELEMEYİ DİNAMİK BİR İNCELEMEYLE DE TAMAMLAMAK GEREKİR (A. PIZZORNO, “A PROPOS DE LA METHODE DE GRAMSCI”, IN L’HOMME ET LA SOCIETE, 1968 SAYI: 8, S. 166).

YENİ TARİHÎ BLOK: TARİHÎ BLOK EVRİM İÇİNDEDİR. GRAMSCI YÖNETİCİ SINIFIN EGEMENLİĞİNİN NASIL YIKILDIĞINI, NASIL YENİ BİR EGEMENLİK SİSTEMİ KURULDUĞUNU VE BUNDAN NASIL YENİ BİR TARİHÎ BLOK DOĞDUĞUNU İNCELER. BU SON GÖRÜŞÜN POLİTİK EYLEME EN SIKICA BAĞLI OLANIDIR. AYDINLAR ARTIK TOPLUMSAL SINIFLARI TEMSIL ETMEDİKLERİ ZAMAN ALTYAPIYLA ÜSTYAPI ARASINDAKI BAĞIN KOPMASINDAN DOĞAN BIR KRİZ OLUŞUR. YÖNETİCİ SINIFIN POLİTİK BAŞARISIZLIĞI SONUCU ORTAYA ÇIKAN BU KRİZ İKİNCİL SINIFLARCA YARATILABİLİR. BU ORGANİK KRİZ ALTYAPININ GELİŞMESİNE PARALEL OLARAK ÜSTYAPIDA GEREKLİ GELİŞMENİN OLMAYIŞINDAN DOLAYI CİDDİLEŞEN ÇELİŞKİLERİN SONUCUDUR. İKINCİL SINIFLAR KENDİLERİNİ TEMSİL EDEN AYDINLARDAN BÖYLECE KOPARLAR. HÂKİM SINIF ARTIK ONLARI İDARE EDEMEZ OLUR. SONRA BU İKINCİL SINIFLARI İÇEREN YENİ BİR EGEMENLİK SİSTEMİ YARATILIR. BÖYLECE YENİ BİR TARİHÎ BLOK DOĞMUŞ OLUR. “ENDÜSTRİYEL-TARIMSAL” TARİHÎ BLOKUN DEVRİLİP, YERİNE “İŞÇİ-KÖYLÜ” BLOKUNUN KURULMASI ANCAK BÖYLE MÜMKÜN OLABİLİR.

EGEMENLİK: EGEMENLİK YENİ TARİHÎ BLOKTA DEVLETİN TOPLUMSAL TEMELİ OLARAK GÖRÜNÜR. EGEMENLİĞİN SINIFSAL BIR TEMELİ VARDIR VE AYDINCA BİR BİÇİMDE ÖRGÜTLENİR. BU ÖRGÜTLENMENİN “TOPLUMSAL TEMEL” TEMEL SINIFIN MÜTTEFİK SINIFLARA DAYANMASIDIR. GRAMSCI’NİN EGEMENLİK KAVRAMINDA ÖNCELİK KÜLTÜREL VE İDEOLOJİK YÖNETİMİNDİR. GRAMSCI İÇİN YÖNETİCİ SINIFA KARŞI BAŞLICA SAVAŞ ALANI SİVİL TOPLUMDUR. SİVİL TOPLUMU DENETLEYEN GRUP EGEMEN GRUPTUR VE POLİTİK TOPLUMUN FETHİ BU EGEMENLİĞİ DEVLETİN TÜMÜNE (YANI SIVIL TOPLUM + POLITIK TOPLUM)  YAYARAK ONU TAMAMLAR.

GRAMSCI’NİN “EGEMENLİK”I BİR BAKIMA SİVİL TOPLUMUN POLİTİK TOPLUMA OLAN ÖNCELİĞİDİR. EGEMENLİK KAVRAMININ GRAMSCI’Cİ YORUMUNUN İKİ TEMEL GÖRÜNÜŞÜ EGEMENLİK-DİKTATÖRLÜK ARASINDAKI ÇELİŞKİ İLE EGEMENLİĞİN TOPLUMSAL TEMELI ŞEKLİNDE ELE ALINABILIR. BİR SINIFIN EKONOMİK VE İDEOLOJİK ÜSTÜNLÜĞÜNÜ İFADE EDEN EGEMENLİĞİ DİKTATÖRLÜKLE KARIŞTIRMAMAK GEREKİR. DİKTATÖRLÜK BİR EGEMENLİK SİSTEMİNİN KURULUŞUNA DEK OLAN GEÇİCİ BIR EVREDİR. NE VAR Kİ, YÖNETİCİ SINIF BİR EGEMENLİK SİSTEMİNDE DE BÜTÜN TOPLUMU DEĞİL, SADECE KENDİSİNE TOPLUMSAL TEMEL OLAN VE MÜTTEFİK SINIFLARI YÖNETİR VE MUHALİF SINIFLARA KARŞI ZOR KULLANIR. YANİ EGEMENLİĞİN TERSİNE, HÂKİMIYETTE POLİTİK TOPLUM SİVİL TOPLUMA GÖRE ÖNCELİĞE SAHİPTİR. FAKAT YUKARIDA SÖYLENENLERDEN ANLAŞILACAĞI ÜZERE, AYNI ZÜMRE HEM “EGEMEN”, HEM DE “HÂKİM” OLABİLİR.

2) SIVIL TOPLUM – POLITIK TOPLUM (VEYA KÜLTÜREL-MORAL YÖNETIM): GRAMSCI DE MARX GİBİ HEGEL’İN ESERİNDEN HAREKET ETMEKLE BİRLİKTE, SİVİL TOPLUMU EKONOMİK İLİŞKİLER BÜTÜNÜ OLARAK ALAN MARX’DAN FARKLI OLARAK ONU İDEOLOJİK ÜST-YAPI KARMAŞASI OLARAK ANLAMIŞTIR. BUNA KARŞIN MARX’LA GRAMSCI’NİN FİKİRLERİNİ “BAĞDAŞMAZ” KABUL ETMEK YANLIŞTIR. MARX “GOTHA PROGRAMININ ELEŞTIRISI”NDE, ÜSTYAPIDA DEVLET AYGITIYLA, GRAMSCI’NIN SİVİL TOPLUMUNA TEKABÜL EDEN “TOPLUM” KAVRAMINI AYIRMAKTADIR. TERİM DEĞİŞİKLİKLERİ DIŞINDA GRAMSCI’YE MARX’IN BIR DEVAMCISI OLARAK BAKILABİLİR.

GRAMSCI’YE GÖRE, SİVİL TOPLUM TOPLUMSAL BİR ZÜMRENİN TOPLUMUN BÜTÜNÜ ÜZERİNDEKİ KÜLTÜREL VE POLİTİK EGEMENLİĞİDİR. YÖNETİCİ SINIFIN İDEOLOJİSİ OLARAK SİVİL TOPLUM EKONOMİ, HUKUK V.B.’DEN GEÇEREK SANATTAN BİLİME KADAR İDEOLOJİNİN BÜTÜN DALLARINI İÇERİR. TOPLUMSAL TABAKALARI YÖNETİCİ SINIFA BAĞLAR. BÜTÜN TOPLUMSAL TABAKALARIN DÜNYA KAVRAYIŞI OLARAK BÜTÜN GRUPLARA UYAR. BÖYLECE DEĞİŞİK NİTELİK DERECELERİ ALIR: FELSEFE (TEMEL SINIFIN KÜLTÜREL IFADESI VE DÜNYA KAVRAYIŞININ EN DÜZENLI AŞAMASIDIR), DİN, SAĞDUYU (SAĞDUYUDA “BELLİ BİR DONEMİN VE BELLİ BİR POPÜLER ORTAMIN YAYGIN KARAKTERİ” VARDIR. HER TOPLUMSAL ZÜMRENİN KENDİNE ÖZGÜ SAĞDUYUSU VARDIR. İDEOLOJİK BLOKTA FELSEFENİN ROLÜ, YARDIMCI VE İKINCİL SINIFLARDA YAYGIN DÜNYA KAVRAYIŞLARI ÜZERİNDEKİ -SAĞDUYU- ETKİSİYLE İFADE OLUR), FOLKLOR…

SİVİL TOPLUM, TOPLUMUN İDEOLOJİK YÖNETİMİ OLARAK ÜÇ ANA DÜZEYDE KENETLENİR: A) İDEOLOJİ; B) İDEOLOJİK YAPI, YANI İDEOLOJİYİ YAPAN ÖRGÜTLER; C) İDEOLOJİK MALZEME, YANİ İDEOLOJİYİ YAYAN TEKNİK AYGITLAR (OKUL SİSTEMİ, HABERLEŞME ARAÇLARI, KÜTÜPHANELER V.B).

İDEOLOJİNİN EN BAĞIMSIZ GÖRÜNEN DALLARI BİLE TEMEL SINIFIN DÜNYA KAVRAYIŞININ PARÇASIDIRLAR. BU GENİŞ TANIM İDEOLOJİYE YÖNETİCİ TOPLUMSAL ZÜMRENİN BÜTÜN FAALİYETLERİNİ, HATTÂ BİLİM GİBİ EN AZ İDEOLOJİK GÖRÜNENLERİNİ BİLE SOKMAYI GEREKTİRİR.

POLİTİK TOPLUM: BU KAVRAMIN ÜÇ YÖNÜ VARDIR, A) DOĞRUDAN HÂKİMİYET VEYA KOMUTA İŞLEVİNE TEKABÜL EDEN DEVLET; B) DİKTATÖRLÜK VEYA BASKI AYGITI. BU AYGIT HALK YIĞINLARINI VERİLMİŞ BİR ANIN ÜRETİM TİPİNE VE EKONOMİSİNE UYDURMAYA YARAR, C) POLİTİK HÜKÜMET, ETKEN VEYA EDİLGEN KATILMAYI YADSIYAN TOPLUMSAL ZÜMRELERİ YASAL OLARAK DİSİPLINE SOKMAK YA DA KENDİLİĞİNDEN CONSENEUS’ÜN YOKOLDUĞU ANLARDA KOMUTA VE YÖNETİMDE ORTAYA ÇIKACAK KRİZ DURUMLARINA TEDBİR OLMAK ÜZERE YARATILMIŞTIR.

SÖYLENENLERDEN ANLAŞILACAĞI GİBİ, POLİTİK TOPLUM ÜSTYAPININ BASKI İŞLEVİYLE İLGİLİ BÜTÜN FAALİYETLERİNİ BÜNYESİNDE TOPLAR. (BU ANLAMDA SİVİL TOPLUMUN BİR UZANTISIDIR). BU BASKI İŞLEVİNİ YÜKLENEN DEVLET AYGITININ YÖNETİCİLERİ AYDINLAR TABAKASININ BÜROKRATLAR DENEN BÖLÜMÜDÜR.

POLİTİK TOPLUMLA SİVİL TOPLUMUN İLİŞKİLERİ: POLİTİK TOPLUM GÜÇTEN, SİVİL TOPLUM KONSENSUS’DAN YARARLANIR AMA İKİSİ DEVAMLI İŞBIRLİĞİ HALİNDEDİRLER. HELE KAMUOYUNUN OLUŞTURULMASI KONUSUNDA… DEVLET POPÜLER OLMAYAN BİR EYLEME BAŞLAMADAN ÖNCE UYGUN BİR KAMUOYU YARATMAK İÇİN SİVİL TOPLUMUN GAZETE, RADYO V.B. BAZI ÖĞELERİNİ ÖRGÜTLER VE SEFERBER EDER.

SİVİL TOPLUMLA POLİTİK TOPLUMUN İÇİÇELİĞİNE ÖRNEK OLARAK PARLAMENTOYU VEREBİLİRİZ. POLİTİK TOPLUMUN YASALARIN ÇIKARTILMASINA YARAYAN; BİR ORGANI OLAN PARLAMENTO AYNI ZAMANDA KAMUOYUNUN RESMÎ İFADESİ OLARAK SİVİL TOPLUMUN DA BİR ORGANIDIR. SİVİL TOPLUMLA POLİTİK TOPLUM, YANİ TARİHÎ BLOKUN “ENTELEKTÜEL VE MORAL” VE POLİTİK ÜSTYAPISI DEVLETTE BİRLEŞİRLER. DEVLETİN BİRLİĞİ, ONUN TARİHÎ BLOKA EGEMENLİK SAĞLAYAN AYDINLAR TARAFINDAN YÖNETİLMESİNDEN GELİR.

HÂKİM SINIFIN EGEMENLİĞİNİN İKİ YÜZÜ OLAN SİVİL TOPLUMLA POLİTİK TOPLUMUN İLİŞKİLERİ SORUNU ÖNCELİKLE YÖNTEMSEL BİR SORUNDUR: EGEMENLİĞİN SAĞLANABİLMESİ İÇİN BU İKİ TOPLUMUN AYNI ÖLÇÜDE GELİŞMİŞ VE ORGANİK OLARAK BİRBİRLERİNE BAĞLANMIŞ OLMASI GEREKİR. BATI TOPLUMLARINDA BU BAĞ VARDIR. BU ÜLKELERDE BURJUVAZİNİN EGEMENLİĞİ, TOPLUMUN “ENTELEKTÜEL VE MORAL” İDARESİ VE İDEOLOJİNİN BÜTÜN TOPLUMSAL SİSTEME NÜFUZU ÜZERİNE KURULMUŞTUR. ÖYLE Kİ, TARİHÎ BLOKU DEVİRMEYE YÖNELEN HER ÇABA ÖNCE SİVİL TOPLUMU DAĞITMA UĞRAŞINI GEREKTİRİR.

GRAMSCI İŞÇİ SINIFI ÇEVRESİNDE KURULACAK YENİ EGEMENLİK SİSTEMİNİN SİVİL TOPLUM-POLİTİK TOPLUM AYIRIMINA SON VERECEĞİNİ VE SINIFSIZ TOPLUMA GEÇİŞ DEVLETİNDE POLİTİK VE İDEOLOJİK ÜSTYAPININ BİRLEŞTİRİLMİŞ VE MERKEZÎLEŞTİRİLMİŞ OLACAĞINI SAVUNUR.

GRAMSCI’NİN ANLADIĞI ANLAMDA DEVLET YENİ VE DAHA YÜKSEK (ÜSTÜN) UYGARLIK TİPLERİ YARATMALI, EN GENİŞ HALK YIĞINLARININ “UYGARLIK VE AHLÂKINI” EKONOMİK ÜRETİM AYGITININ SÜREKLİ BİR GELİŞİMİNE UYUMLU KILMALIDIR. BU FAALİYET SİVİL VE POLİTİK TOPLUMUN AYDINLARININ DEVLETİN İÇİNDE KAYNAŞMALARIYLA MÜMKÜNDÜR. FAKAT BU GEÇİCİ BİR İŞLEVİDİR, ÇÜNKÜ GRAMSCI BİR MARKSİST OLARAK UZUN VADEDE DEVLET AYGITININ VEYA BAŞKA BİR DEYİŞLE POLİTİK TOPLUMUN YOKOLACAĞINI SAVUNUR.

BİBLİYOGRAFYA

BENOT Y. GRAMSCI EN FRANCE, LA PENSEE, 184, NOVDEC. 1975

BOBBIO N. GRAMSCI E LA CONCEZIONE DELLA SOCIETA CIVILE, IN GRAMSCI E LA CULTURA CONTEMPORANEA, ROMA 1969, ED. RIUNITI,

BUCI-GLUCKSMANN C.  GRAMSCI  ET L’ETAT, FAYARD  1975, GRAMSCI DANS LE TEXTE (ED. SOCIALES) 1975

MACCIOCCHI M.A. POUR GRAMSCI, OD. DU SEUIL, COLL. TEL QUELL, PARIS 1974

NARDONE G. İL PENSIERO DI GRAMSCI, ROMA. DE DONATO 1971

PIZZORNO A. A PROPOS DE LA MCHHODE DE GRAMSCI, IN L’HOMME ET LA SOCIETE 1968, SAYI 8

PORTELLI H.  GRAMSCI ET LE BLOC HISTORIQUE, ED. P.U.F, COLL. SUP, PARIS 1972

POULANTZAS N. LES CLASSES SOCIALES DANS LE CAPITALISME AUJOURD’HUI, SEUIL, PARIS 1974

THE OPEN MARXISM OF A. GRAMSCI, NEW YORK, CAMERON ASS, 1957.

Bu yazı Ocak 1977 yılında yayımlanan Birikim Dergisinin 23. sayısında yer almaktadır.